|
|
 |
|
Дзеячы Віцебшчыны С - У
Славутыя людзі
Дзеячы Віцебшчыны С - У
Сітанскія
Сям'я гродзенскіх музыкантаў і педа гаў. Л е а н (каля 1745-1800) - скрып дырыжор, педагог. Першы скрыпач і капельмайстар Гродзенскай капэлы А.Тызенгаўза (з 1765), кіраўнік Гродзенскай тэ ральнай школы Тызенгаўза. У 1781 выступаў з канцэртамі ў Італіі. На думку сучаснікаў, быў выдатным музыкантам. Пад яго кіраўніцтвам Гродзенская капэла стала адной з лепшых у Еўропе. Жонка Леана Дарота, прыгонная Тызенгаўза і выхаванка яго балетнай школы, была танцоўшчыцай. Дачка Малгажата - спявачка, выступала пераважна ў камічных операх.
Барталамей (? - пасля 1785) - клавікардыст, педагог. Музыкант Гродзенскай капэлы Тызенгаўза ў 1776(?) - 81(?) Выкладаў ігру на клавікордзе, фагоце і скрыпцы ў Гродзенскай тэатральнай школе Тызенгаўза (працаваў у Гродне і Паставах).
Сымон (Шымон, ? - люты 1785) - музыкант. 3 1771 працаваў у Гродзенскай капэле Тызенгаўза, выкладаў ігру на габоі і скрыпцы ў Гродзенскай тэатральнай школе Тызенгаўза. 3 1781 у Нясвіжскай капэле Радзівілаў.
Скарга (Павенскі) Пётр(1536 -12.9.1612)
Рэлігійны і палітычны дзеяч Рэчы П палітай, адзін з ініцыятараў і прапагандыстаў ідэй Брэсцкай уніі 1596, пачынальнік польскай аратарскай прозы. Паходзіў з Мазовіі. Адукацыю атрымаў у Кракаве, Вене і Рыме. У 1568 уступіў у ордэн езуітаў. З 1573 змагаўся супраць рэфарматараў у Літве і на Беларусі. Настаўнічаў у заснаваных ім калегіумах у Вільні, Полацку і інш. Пасля смерці караля Рэчы Паспалітай Стафана Баторыя падтрымаў кандыдатуру на каралеўскі трон Жыгімонта III Вазы, пазней быў у яго прапаведнікам. Аўтар рэлігій палітычных твораў: "Пра еднасць касц Божага..." (1577), "Жыціі святых" (1579), "Соймавыя казанні" і "Брэсцкі сінод" (1597), "На трэны і лямант Феафіла Арфалога" (1690) і інш. Паводле сваіх палітычных поглядаў быў прыхільнікам неабмежаванай манархіі. Абвінавачваў шляхту ў распаўсюджванні рэфармацыйных ідэй, крытыкаваў за злоўжыванне саслоўнымі прывілеямі і лічыў яе ніжэйшым саслоўем, здольным толькі на "ваеннае рамяство". На яго думку, свецкая ўлада павінна падпарадкоўвацца царкоўнай, а кароль - папу рымскаму. Адзін з першых, хто прадказаў заняпад Рэчы Паспалітай.
У кнізе "пра еднасць касцёла Божага" Скарга падхапіў і развіў ідэю езуіта Бенядзікта Гербста аб неабходнасці новай царкоўнай уніі з Рымам у інтарэсах праваслаўнай царквы Вялікага княства Літоўскага. Скарга налічыў 19 "памылак" праваслаўнай царквы, што вялі да скажэння "сапраўднага" хрысціянскага веравызнання. Ён заклікаў князя К. Астрожскага, які на той час быў уплывовым патронам праваслаўнага веравызнання і якому была адрасавана гэта кніга, а разам з ім і ўсе ўсходнеславянскія народы да царкоўнай уніі з Рымам. Скарга прапанаваў шляхі пераадолення рэлігійнай варожасці, што перашкаджалі аб'яднанню цэркваў, паказваў на тыя выгоды, якія атрымаюць праваслаўныя ад гэтага духоўнага саюзу з католікамі. Ён імкнуўся давесці і даказаць, што сапраўднае хрысціянскае веравызнанне ад рымска-каталіцкай царквы, якая з'яецца пераемніцай і носьбітам апостальскіх традыцый і таму мае законнае права быць галавой сярод усіх хрысціянскіх равызнанняў. С. лічыў, што з прыняццем рэлігійнага саюзу будуць створаны ўмовы для развіцця і росквіту сапраўднай навукі і належнай асветы для народа і гэта прывядзе да знікнення адасобленасці і варожасці, якая ўсё яшчэ падзяляе праваслаўных і католікаў у Рэчы Паспалітай. У выніку, на яго думку, праваслаўная шляхта заслужыць большы давер і атрымае значныя дзяржаўныя пасады, а дзяржава дзякуючы царкоўнай уніі замацуе сваю маналітнасць і набудзе палітычную магутнасць, так неабходную для яе барацьбы са знешнімі ворагамі. Гэта кніга выклікала бурную нянавісць да С. з боку праваслаўнага лагера. Яе тыраж, паводле сцвярджэння аўтара, быў вельмі хутка скуплены і амаль цалкам знішчаны багатай часткай праваслаўнага беларускага і ўкраінскага насельніцтва. Апрача таго, кніга выклікала палеміку з прадстаўнікамі праваслаўя, якая працягвалася да 1596.
Скарына (С к а р ы н і ч) Францішак (Францыск; 1490?-1551?)
Беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, мысліцель-гуманіст, асветнік, вучоны і пісьменнік эпохі Адраджэння. Нарадзіўся ў Полацку ў сям'і купца Лукі Скарыны. Пачатковую адукацыю атрымаў у Полацку і, відаць, у Вільні. Вучыўся на філасофскім факультэце Кракаўскага універсітэта, дзе атрымаў вучоную ступень бакалаўра філасофіі. У 1507-11, на думку даследчыкаў, працаваў і вучыўся ў Заходняй Еўропе. У 1512 атрымаў у Падуанскім універсітэце ступень доктара медыцыны. Меў таксама ступень доктара вольных навук. Пры матэрыяльнай падтрымцы віленскіх мецэнатаў Якуба Бабіча і Багдана Онькава ён стварыў у Празе першае ў гісторыі беларускае выдавецтва. На аснове параўнальнага аналізу лацінскіх, чэшскіх, старажытнаяўрэйскіх і царкоўнаславянскіх тэкстаў пераклаў на мову, набліжаную да мовы беларускага пісьменства, а ў 1517-19 пракаменціраваў і надрукаваў 23 кнігі Бібліі пад агульным загалоўкам "Библия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, богу ко чти м людем посполитым к доброму научению". Вярнуўшыся не пазней 1521 на радзіму, Скарына стварыў у Вільні новае выдавецтва, абсталяваў у доме Бабіча друкарню, пракаменціраваў і выпусціў на царкоўнаславянскай мове некалькі выданняў пад агульным загалоўкам "Малая падарожная кніжка" (каля 1522), дзе аб'яднаны Псалтыр, Часасловец, Шасцідневец, 8 акафістаў, 10 канонаў, Саборнік (уключае "Святцы" і Пасхалію са звесткамі з астраноміі і грамадзянскага календара, пасляслоўе); у 1525 апублікаваў "Апостал".
Адначасова С. служыў сакратаром і ўрачом у віленскага біскупа, разам з братам Іванам займаўся камерцыйнымі справамі. Даследчыкі (А.В.Флароўскі, І.І.Первольф) лічаць, што ў канцы 1520-х гадоў Скарына наведаў Маскву, дзе спрабаваў зацікавіць рускі ўрад кнігавыдавецкай справай. У 1530 па запрашэнні прускага герцага Альбрэхта Гагенцолерна наведаў Кёнігсберг, у сярэдзіне 1530 вярнуўся ў Вільню. Каля 1535 выехаў у Прагу, дзе працаваў. каралеўскім батанікам; там і памёр, пакінуўшы спадчыну сыну Сімяону. Скарына ажыццявіў першае ў гісторыі ўсходнеславянскай культуры навукова-рэнесансавае выданне Бібліі, якую ён разглядаў як вынік шматвяковага духоўнага вопыту чалавецтва, крыніцу мудрасці, навукі, тэарэтычнай і практычнай (маральнай) філасофіі. Асветніцкай дзейнасці Скарыны папярэднічала шматвяковае развіццё старажытнарускай і старабеларускай культур, якія праз Біблію, творы "айцоў" царквы, перакладную і арыгінальную літаратуру і фальклор успрынялі здабыткі антычнай і сярэдневяковай думкі і мастацкай творчасці. Светапогляд папярэднікаў Скарыны - хрысціянскіх асветнікаў - складаўся пад уплывам хрысціянскай філасофіі з яе пастулатам духоўнабоскай сутнасці (субстанцыі) быцця, на аснове стыхійна-рэалістычнага фальклорнага ўяўлення пра жыццё як адвечную барацьбу святла і цемры, дабра і зла, праўды і несправядлівасці. Арыгінальнасць Скарыны як пісьменніка і мысліцеля абумоўлена гэтай айчыннай літаратурна-філасофскай традыцыяй, яго асабістым талентам і самаахвярнасцю. Засвоіўшы дасягненні культуры Адраджэння, ён узняў духоўныя здабыткі свайго народа на больш высокую ступень, надаў Адраджэнню нацыянальна своеасаблівы характар.
Скарына - пачынальнік папулярных у 16-17 ст. жанраў беларускай літаратуры: прадмоў, пасляслоўяў, публіцыстыкі, акафіста, сілабічнай паэзіі. Прадмова ўзнікла ў сярэдневяковай літаратуры і прыжылася ў айчыннай пісьменнасці 10-14 ст. Аднак самастойнае значэнне яна набыла з развіццём кнігадрукавання і ростам аўтарскага самаўсведамлення. Скарына добра ведаў "прадмоўніцкую" традыцыю заходнееўрапейскіх і славянскіх літаратур, увёў гэты жанр у шырокі ўжытак, надаў яму філасофска-асветніцкі, навучальна-дыдактычны і маральна-этычны змест. Ён адмовіўся ад сярэдневяковых ананімна-этыкетных прадмоў, яскрава раскрыўся ў прадмовах як творчая асоба - пісьменнік, перакладчык, філосаф і вучоны. Ён не любіў аднастайнасці, шукаў варыянты сваіх прадмоў, называючы іх то "предъсловиями", то "сказаниями" або зусім па-сучаснаму - "предмовами". Звычайна "предъсловия" вызначаюцца падрабязнасцю апісання і нават светапогляднай канцэптуальнасцю. Яны складаюцца з пэўных частак ці кампанентаў: абагульняльнай думкі філасофскага, асветніцкага, маральна-дыдактычнага зместу; гістарычных, філалагічных, юрыдычных, тэалагічных каментарыяў да адпаведных кніг Бібліі; падрабязнай анатацыі, асабліва да кніг апавядальна-гістарычнага ці сюжэтна-фабульнага зместу; тлумачэнняў адносна прынцыпаў перакладу і выдання. Так, у прадмове да Псалтыра ён зазначыў, што пераклаў і надрукаваў на палях тэксту паасобныя словы, незразумелыя "для людзей простых". Часам у прадмовах вызначалася кола чытачоў, якім адрасавана кніга. Кнігу шматпакутнага Іова, на яго думку, "всякому человеку потребна честн, понеже ест зерцало жития нашего, лекарство душевное, потеха всем смутным, наболей тым, они же суть в бедах и немощах положены...". У заключэнні прадмовы Скарына раскрываў сваё аўтарства, сваю кампетэнтнасць, мэту як перакладчыка, выдаўца і асветніка.
"Сказанні" Скарыны - гэта кароткія прадмовы, абмежаваныя анатацыяй кнігі і лаканічнымі тлумачэннямі навукова-інфармацыйнага характару. Яго 2 "предмовы" (да кніг "Ісусе Сірахаў" і "Дзяянні апостальскія") адрозніваюцца ад "предъсловий" большай самастойнасцю, канцэптуальнасцю, пэўным вальнадумствам. Асабліва адзначаў асветнік некананічную, маральнафіласофскую паводле зместу, створаную ў кантэксце позняй эліністычнай культуры кнігу Прамудрасці Ісуса, сына Сірахава - прыхільніка кніжнай мудрасці, які "болей избрал оставити в науце й в книгах вечную славу и паметь свою, нежели во тленных великих царских сокровишах". У прадмове да "Апостала" Скарына даў параўнальна-крытычную ацэнку кніг Новага запавету: на яго думку, "великий Лука Антмохийский в лекарских науках доктор" пісаў пра слова Божае "навышшей, наистей и нарядней" (г.зн. больш узнёсла, поўна і прыгожа), чым іншыя. Падрабязныя прадмовы Скарына пісаў пераважна да малавядомых простаму чытачу, але важных для маральнага выхавання кніг Старога запавету, а кароткія нататкі анатацыйнага зместу - да кніг Новага запавету, добра знаёмых хрысціянам з евангельскіх і апостальскіх царкоўных чытанняў. Не вельмі паглыбляўся ён у старажытна-яўрэйскую гісторыю і літаратуру, бо вобразы і сюжэты іх успрымаліся хрысціянамі пераважна ў алегарычным і сімвалічным сэнсе. Такія кнігі, як "Быццё", пачатак і канец кнігі прарока Езекііля і "Песня песняў", на думку Скарыны, "суть трудны ко зрозуменмю". Гэтыя і некаторыя іншыя кнігі Бібліі, зазначаў ён, напісаны "внутрь н зовнутрь", г.зн. маюць літаральнае значэнне і апасродкаваны сэнс: першае вядома не толькі "дактарам і людзям вучоным", але і "простым і паспалітым" людзям; другі ж, сімвалічны сэнс, неадназначны і не ўсім зразумелы без адпаведных каментарыяў.
Лаканічныя пасляслоўі Скарыны не маюць назваў, па форме гэта кароткія допісы. Яны падзяляюцца на поўныя, скарочаныя, кароткія і нават аднасказавыя. Тып скарочаных пасляслоўяў мае некалькі варыянтаў. Адны з іх апрача паведамлення пра заканчэнне кнігі маюць звесткі пра выдаўца, перакладчыка і рэдактара, пра яго радзіму. У 2 пасляслоўях адзначаюцца 2 вучоныя ступені Скарыны: "в науках вызволеных и в лекарстве доктор". Яшчэ ў 2 пасляслоўях аўтар называе сябе "в науках и в лекарстве учителем". Поўныя пасляслоўі змяшчаюць своеасаблівы "сімвал веры" пісьменніка, нярэдка са спасылкай на хрысціянскі догмат траістасці Бога, указанне на месца выдання. Ёсць варыянты пасляслоўяў, якія завяршаюцца кароткай малітвай Хрысту, змяшчаюць каментарыі гістарычнага, семантычнага ці іншага характару. Поўныя пасляслоўі змяшчаюць і тлумачэнні пра мэту выдання, характарыстыку грамадскага значэння кнігі, яе асветніцкай і духоўнай каштоўнасці.
Скарына - заснавальнік яшчэ аднаго "мікражанру" ў беларускай літаратуры - анатацыі да кнігі. Адрасуючы плён сваёй "пільнасці і працы" шырокаму дэмакратычнаму чытачу, ён клапаціўся пра яе даступнасць, тлуачыў сюжэт, кампазіцыю, галоўныя 5разы. Яго анатацыі сведчаць пра асветніцкі. "вучыцельны" кірунак першадрукаваных беларускіх кніг. У сваёй сукупнасці анатацыі ствараюць "поліфанію" галасоў думак, раскрываюць дыялагічнасць і супярэчлівасць ісціны, праўды, дабра, красы. Кожныны персанаж кнігі "Іоў" сцвярджае тую ці ішую грань ісціны ў яе палемічнай завостранасці. Паводле анатацыі Скарыны сутнасць спрэкі ў наступным: "Людская добрата Богу не помагаеть, но самому человеку. Те же злоба не досаждает Богу, но токмо человеку". Карамі, няшчасцямі і хваробамі Бог напамінае не злым, а добрым людзям, прычыны сталелі духоўна, паднімаліся ад зямлі да неба: "чалавек нараджаецца на пакуты, як іскры, каб узнімацца ўверх". У анатацыіыі да кнігі "Эклезіяст" Скарына сцвярджае перавагугу духоўных каштоўнасцей над матэрыяльнымі патрэбамі. Адносна кнігі "Ісус Сірахаў" у анатацыях гаворыцца, што ў ёй даследуюцца "зачала" (вытокі) мудрасці, справядлівасці, сціпласці, літасці, дабрыні, якая забараняе радавацца смерці сваіх ворагаў.
Літаратурнай спадчыне Скарыны ўласцівы стылявыя адзнакі сінкрэтызму: у ёй спалучаецца традыцыйная тэалогія з характэрным для эпохі Адраджэння вальнадумствам, а каментарыі да старажытных тэкстаў пазбаўляюцца сярэдневяковага аскетызму, перарастаюць ва ўзнёслае красамоўства. Творчасць яго ярка публіцыстычная, бо друкарскую справу, тэксталогію, філасофію, літаратурную і нават тэалагічную інтэрпрэтацыю біблейскіх кніг ён імкнуўся наблізіць да актуальных нацыянальных, маральных, прававых і асветніцкіх праблем свайго часу. С. не прафесійны тэолаг, а хутчэй асветнік, настаўнік і грамадскі дзеяч, папулярызатар айчыннай і агульначалавечай культурнай спадчыны. Ён першы праспяваў гімн беларускай мове, пераконваў чытачоў у яе грамадскай і духоўнай каштоўнасці. Там, дзе рамкі прозы аказваліся недастатковымі для выяўлення пачуццяў прыгожага і ўзнёслага, аўтар уводзіў у тэксты сілабічныя вершы, напрыклад, эпіграф да кнігі "Іоў". Вершаваныя фрагменты ёсць і ў прадмове да кнігі "Эсфір" у форме разгорнутай прымаўкі, і ў вольным пераказе 10 запаведзяў. Унутраная сэнсавая і фанетычная рытміка проэы С. адчуваецца чытачом, не абыякавым да музыкі слоў. Гэта дало падставу беларускаму паэту Алесю Разанаву перакласці прадмовы С. на сучасную беларускую мову белымі вершамі. Бясспрэчна, С. валодаў паэтычным талентам. Пра гэта сведчаць яго вершы, напісаныя ў традыцыях паэтыкі візантыйскай гімнаграфіі (акафісты Іаану Хрысціцелю, "пресладкому імени Господа Нашего Ісуса Христа").
Аналіз эстэтычных ацэнак С. сведчыць, што ён арганічна спалучаў хрысціянскі маральны рыгарызм з рэнесансавым артыстызмам. Паняццем красы і яго мадыфікацыямі ён карыстаўся ў разнастайных атрыбутыўных значэннях (эстэтычных, этычных, практычных), а не ў сэнсе гранічна шырокай філасофскай катэгорыі. Аднак і ў такой тэарэтычна не завершанай форме С. валодаў шырокім дыяпазонам сэнсавых адценняў катэгорыі прыгожага, спалучаючы ў сваіх поглядах элементы народна-сузіральнай (фальклорнай), хрысціянскай, антычнай і рэнесансавай эстэтыкі. Услед за патрыстычнай літаратурай ён тлумачыў паняцце духоўнай красы ў значэнні цэласнага, духоўна-прыроднага праяўлення жыцця. Паняцце "красны" ў Скарыны зместам блізкае да рэнесансавай яго канцэпцыі як боскага атрыбута - дасканаласці Тварца і яго тварэнняў. Краса - "душа" быцця, яго жыватворны пачатак. У анатацыі да 3-га раздзела кнігі "Эклезіяст" ён пісаў: "и господь Бог учинил красно в час свой". Але краса, як і ўсе іншыя "рэчы" пад Сонцам, мае абмежаваны час квітнення і свой час смерці. Цэнтральная для антычнай культуры эстэтычная катэгорыя меры ў Скарыны інтэрпрэтуецца ў традыцыях праваслаўных, славянавізантыйскіх і пазначаецца тэрмінам "чын". У анатацыі да 7-га раздзела кнігі "Эклезіяст" Скарына пісаў: "Иже не годится людем мскати больших и вышших речи над чйн свой". Гэта ж стараславянская эстэтыка адчуваецца ў тлумачэнні красы і мастацтва як элементаў упрыгажэння, гарманізацыі быцця, маралі і культуры. У такім сэнсе ён разумеў і эстэтычную функцыю псалмоў: яны ўпрыгожваюць святы і яны ж "женам набожная маолитва и покраса". Літаратурны і свецкі аспекты прыгажосці падкрэсліваюцца ім у характарыстыцы старажытнагрэчаскіх пісьменнікаў - "мудрелюбцев и краснословцев". Жыццёвая краса ўспрымалася ім не толькі ў эмпірычным, натуралістычным плане, яна сімвалізавала адраджэнне, узыход на новую, больш высокую ступень жыцця.
Агіднае процілеглае прыгажосці Скарына звычайна абазначаў тэрмінамі "мерзость", "мерзкый". Катэгорыю ўзнёслага ў адпаведнасці з традыцыяй хрысціянскай эстэтыкі ён ужываў звычайна як боскі, нябесны атрыбут. Карыстаўся ён і шматлікімі яе сінонімамі, "мадуляцыямі", напр. "высокость", "великоможность", "навышшый" і г.д. У прадмове да кнігі "Іоў" Скарына развіваў хрысціянскую дыялектыку ўзаемапераходу процілегласцей - малога і вялікага, нізкага і высокага. Той, хто непрыкметны "ў свеце гэтым", падымаецца на вышыню сваім духоўным подзвігам. Катэгорыя ўзнёслага паслужыла Скарына для апалогіі розуму, мудрасці, культуры, духоўнасці, бо яны паднімаюць дух і душу чалавека да нябеснай вышыні. Ёсць у Скарыны і патрыятычны нацыянальна-адраджэнскі сэнс паняцця ўзнёслага: тытуламі "вялікі" і "вялікаслаўны" пісьменнік надзяляе родныя яму гарады Полацк, Вільню і гасцінную Прагу. Сустракаюцца ў Скарыны агідныя або камічныя "планы" хутчэй напышлівага, чым узнёслага, асабліва калі гутарка ідзе "о повышении безумного й раба" - недалёкага чалавека, нявольніка сваёй або чужой непрасветленай волі.
Катэгорыя трагічнага ў творах Скарыны выяўлена пераважна сюжэтна як жыццёвая сітуацыя "бедаў і немачы". Паводле хрысціянскіх ідэалаў, спасціжэнне трагічнасці зямнога жыцця - адна з прыкмет мудрасці. Галоўным матывам выдання кнігі "Іоў" на роднай мове Скарына называў сваё веданне таго, што "ест найвышшая мудрость розмышление смерти" і пакутлівы шлях да духоўнай вышыні. Паняцце камічнага, як процілеглае трагічнаму, не выявілася ў літаратурнай спадчыне Скарыны, і ў гэтым нельга не заўважыць хрысціянскі рыгарызм пісьменніка.
Сярэдневяковае хрысціянскае мастацтва, у т.л. беларускае, было сімвалічнае, усе яго кампаненты служылі сродкамі выяўлення духоўнага сэнсу. Нават з'явы прыреды (напр., у творах Кірылы Тураўскага) тлумачыліся сімвалічна, бо ў іх бачыўся знак вышэйшага, нябеснага сэнсу. Скарына, верагодна, упершыню шырока карыстаўся паняццем сімвала, абазначыўшы яго тэрмінамі "знамя", "знаменаваць", "знаменаванне" і вытворнымі ад іх. Ён развіваў і патрыстычную традыцыю тлумачэння кніг Бібліі. Іх сюжэты, вобразы і дзеючыя асобы разглядаліся ім не ў простым фабульным, а найперш у пераносным, сімвалічным значэнні, якому надаваўся маральнаэтычны, радзей эстэтычны сэнс. У выніку амаль усе падзеі і матывы старазапаветнай Бібліі ў інтэрпрэтацыі Скарыны набылі выгляд "люстэркавай сіметрыі" - паралельнай суадпаведнасці матэрыяльнага і духоўнага, чалавечага і боскага, "ветхага" і "новага", зямнога і нябеснага, іманентнага і трансцэндэнтнага, таго, што адбываецца ў канкрэтна-гістарычных часе і прасторы, і таго, што знаходзіцца па-за часам і прасторай. Напрыклад, 12 суддзяў Ізраілевых, якія кіравалі народам на аснове родаплемянной дэмакратыі, на яго думку, сімвалізавалі будучых 12 апосталаў Ісуса Хрыста. У прадмове да кнігі "Плач Ераміі" ён раскрыў сімвалічнае значэнне назваў кожнай літары старажытнаяўрэйскага алфавіта. Адну з самых паэтычных кніг Бібліі, славутую "Песню песняў", Скарына лічыў сімвалічнай ва ўсіх тэмах, вобразах і матывах: "жаніх" сімвалізуе Ісуса Хрыста, "нявеста" - яго царквую.
Скрабецкі Леан
Музыкант, педагог, дырыжор, кампазітар 19 ст. 3 сярэдзіны 1850-х гадоў жыў і працаваў у Магілёве. Выступаў у канцэртах як выканаўца на фартэпіяна і фісгармоніі, дырыжыраваў аркестрам мясцовых аматараў музыкі, навучаў ігры на розных інструментах. У канцы 1868 пераехаў у Віцебск, у 1869 - у Мінск, дзе дырыжыраваў Мінскім гарадскім аркестрам. У 1876-80 адзін з дырыжораў музыкальнага таварыства ў Растове-на-Доне. Стваральнік фартэпіянных і вакальных твораў, якія друкаваліся ў Вільні і Варшаве; аўтар артыкулаў пра музычнае жыццё Магілёва ў часопісе "Ruch muzyczny" ("Музычны рух"). Супрацоўнічаў з рэдакцыямі газет "Могилёвские губернские ведомости" и "Донская пчела".
Собаль Спірыдон (? - каля 1645)
Беларускі друкар і асветнік. Нарадзіўся ў Магілёве ў сям'і бурмістра. Відаць, пачатковую адукацыю атрымаў у Магілёве. Актыўная самаадукацыя і творчая праца дазволілі яму стаць адным з самых адукаваных і культурных людзей свайго часу. Усё сваё творчае жыццё Собаля прысвяціў кнігавыдавецкай дзейнасці і асвеце. Паколькі ў тагачасным Магілёве не было ўмоў для выдавецкай дзейнасці, Собаль быў вымушаны пачаць кнігадрукаванне ў Кіеве. Тут у 1628 ён адкрыў друкарню і выдаў некалькі кніг маральна-павучальнага і рэлігійнага зместу: "Ліманар, сірэч кветнік" (2 выданні), "Мінея агульная", "Актоіх" (2 выданні), "Апостал" (2 выданні, 1628-39). Гэтыя кнігі прызначаліся пераважна для служак царквы, але іх нярэдка выкарыстоўвалі і настаўнікі свецкіх школ. Вярнуўшыся на Беларусь, Собаль ў 1630 прыняў удзел у заснаванні друкарні ў Куцеінскім манастыры пад Оршай. Тут ён выдаў кірыліцай "Псалтыр", які называўся "Брашна духоўнае", "Буквар", "Малітвы паўсядзённыя" (1631), "Часаслоў" (1632). Усе гэтыя кнігі прызначаліся ў асноўным для навучальных мэт. Напісаны ім і выдадзены "Буквар" ("Букварь сиречь начало учения детем, начинаюшим чтению извыкатм") у 1636 быў перавыдадзены ў Магілёве, што пацвярджае ягс асаблівае значэнне ў пашырэнні пісьменнасці сярод народа. Дарэчы, Собаль упершыню ўжыў тэрмін "буквар", а яго дапаможнік па навучанні першапачатковай грамаце называўся "азбука". "Буквар" быў вынікам творчай дзейнасці беларускага асветніка. Ён быў вядомы не толькі беларусам, рускім, украінцам, але і замежным чытачам, праз што сведчаць запісы на яго тытульных лістах. Дакладна невядома, дзе працаваў Собаль у 1633-34. Але за гэтыя гады ім перавыдадзены ў Кіеве "Ліманар", "Апостал" і "Актоіх". Собаль працаваў таксама ў адкрытай ім друкарні ў Буйнічах пад Магілёвам, дзе ў 1635 быў выдадзены "Псалтыр". Пасля гэтага ён вярнуўся ў Магілёў і ў брацкай друкарні ў 1637 выдаў "Псалтыр" і "Тастамент цара Васілія". Собаль быў вядомы не толысі на Беларусі і Украіне. Ён наладзіў дзелавыя сувязі з маскоўскім друкаром В.Ф.Бурііавым, абменьваўся з ім кнігамі; Бурцаў набыў у Собаля друкарскія прылады. У 1639 Собаль наважыўся пераехаць у Маскву, каб адкрыць там друкарню і школу для навучання рускіх юнакоў "словолнтному делу". грэчаскай, лацінскай, пельскай мовам. Але калі ён папрасіў дазволу ў Вяземскай прыказной ізбе, яму было адмоўлена: "Государь указал того могилевца Спиридона Соболя из Вязьмы отпустить назад в Литву, а в Москву его отпушать не велел, чтоб в его ученье и в книгах смуты не было..." Пра апошнія гады жыцця Собаля звестак не захавалася. Відаць, ён пастрыгся ў манахі. Вядома, што сярод манахаў, якія ўступілі ў Магілёўскае брацтва, упамінаецца Сільвестр Собаль, кіеўскі друкар. Буйнейшы кнігадрукар свайго часу, Собаль надрукаваў 19 кніг. некаторыя з якіх выдаваліся 2-3 разы. Ён быў належным прадаўжальнікам асветніцкай і выдавецкай дзейнасці Ф.Скарыны і І.Фёдарава .
Стукаліч Уладзімір Казіміравіч (10.11.1856-18.10.1918)
Літаратуразнавец, гісторык, краязнавец. Нарадзіўся ў г. Якабштаце Курляндскай губ. (цяпер г. Екабпілс, Латвія) у небагатай дваранскай сям'і. Неўзабаве пасля яго нараджэння сям'я пераехала ў Віцебск, дзе Стукаліч скончыў губернскую гімназію. У 1879-83 вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага універсітэта. Потым працаваў у казённай палаце ў Слоніме, Гродне, Віцебску. У 1886 за дысертацыю "Юрыдычнае становішча гарадскіх абшчын у Заходняй Русі" яму нададзена званне кандыдата юрыдычных навук. Нейкі час працаваў у Віцебску памочнікам прысяжнага паверанага, але адвакацкая дзейнасць яго не задавальняла, і ў 1898 ён перайшоў у казённую палату, дзе з 1906 узначальваў яе 2-е аддзяленне. Пачатак яго літаратурнай дзейнасш прыпаў на першыя 3-4 гады пасля сканчэння універсітэта. У 18866-1900 друкаваўся ў часопісе "Русский курьер" пад псеўданімам Веневіч. Аўтар артыкулаў "Кароткая нататка аб беларускай гаворцы" (1895), "Да пытання пра арганізацыю універсітэта ў Віцебску" (1903), даследаванняў "А.П.Сапуноў. Да 25-годдзя яго навуковай і літаратурнай дзейнасці" (1905), "М.Я.Нікіфароўскі, 1845-1910 гады" (1910) і інш. Быў знаёмы з І.Я.Рэпіным. Перапісваўся з Г.І.Успенскім, сустракаўся з ім у Віцебску (1890). С. актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці дарэвалюцыйнага Віцебска, быў адным са стваральнікаў і членам Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. Падтрымліваў ідэю аб адкрыцці універсітэта ў Магілёве. заклікаў мясцовыя ўлады і інтэлігенцыю хадайнічаць аб адкрыцці універсітэта ў Віцебску. У рэцэнзіі на працу рускага эканаміста М.Кавалеўскага "Эканамічны лад Расіі" выказаў думку, што ў земляробстве не заўсёды прыдатная капіталістычная арганізацыя з яе канцэнтрацыяй вытворчасці. У якасці прыкладу спасылаўся на Данію, Швецыю і Галандыю, дзе ў сельскай гаспадарцы пераважала дробнае земляробства і невялікія памеры асобных гаспадарак, а вынікі ў развіцці земляробства былі станоўчыя. Абгрунтоўваў непажаданасць выкаранення рэшткаў патрыярхальнага побыту без уліку векавых традыцый народа. Растраляны ў 1918 годзе за "контррэвалюцыйную дзейнасць" /з вялікай групай віцебскай інтэлегенцыі/
Літ.: Падліпскі А.М. Летапісец Віцебшчыны// Помнікі гісторыі і культуры Беларусі 1978/1.
Тапчэўскі Фелікс Феліксавіч (1838-1892)
Беларускі паэт-дэмакрат. Нарадзіўся ў б. фальварку Лёсава Ушацкага р-на ў дваранскай сям'і. Скончыў Лепельскае дваранскае вучылішча. Працаваў канцылярскім чыноўнікам у Віцебскім земскім судзе, адкуль выйшаў у адстаўку ў 1861. Працаваў валасным пісарам у Лепельскім павеце. У лютым 1864 быў арыштаваны, як мяркуюць даследчыкі, за сувязь з паўстанцамі 1863-64. Апошні час жыў і працаваў аканомам у маёнтку Вухвішча (Полацкі р-н). Яго творы распаўсюджваліся ў рукапісахШэраг вершаў ("Саўсім не тое, што было". "Грошы і праца", "Ігрышча" і інш.) зберагліся ў рукапіснай "Беларускай хрэстаматыі" Б.І.Эпімах-Шыпілы. У сваіх творах Т. высока ставіў чалавека працы, асуджаў з пазіцыі патрыярхальнага сялянства буржуазныя адносіны ў грамадстве, высмейваў шляхецкую культуру. Змрочнай сучаснасці паэт проціпастаўляў ідэалізаваныя дакапіталіс
Тызенгаўз Канстанцін (1786-1853) Паставы
Прыродазнавец, асветнік. Нарадзіўся ў мяст. Жалудок на Гродзеншчыне. Прымаў удзел у вайне 1812 супраць Напалеона. Пасля вайны цалкам аддаўся навуковай працы ў галіне арніталогіі. Аўтар твораў на польскай мове "Асновы арніталогіі, або навукі пра птушак" (1841) і "Усеагульная арніталогія, або Апісанне птушак усіх частак свету" (1843-46). Тызенгаўз захапляўся жывапісам, быў вучнем мастака Я.Рустэма. Меў у Паставах сваю карцінную галерэю. Апрацаваў ілюстрацыйны матэрыял да кнігі У.Тачаноўскага "Заалогія польскіх птушак" (1862). У сваім маёнтку ў Паставах стварыў арніталагічны музей, у якім было некалькі тысяч узораў птушак з Беларусі, Літвы і Украіны. Пры музеі была значная бібліятэка, якая складалася з кніг па арніталогіі, а таксама рэдкіх помнікаў польскага пісьменства, каштоўнага збору гравюр і сямейнага архіва, дакументы якога пачыналіся ад 13 ст. Пасля смерці Тызенгащза. справу па падтрыманні музея і бібліятэкі і іх папаўненні прадаўжаў яго сын Рэйнольд (1830-80). У 1856 экспанаты арніталагічнага музея адышлі паводле волі нябожчыка Віленскай археалагічнай камісіі, пры якой быў створаны арніталагічны кабінет. Бібліятэка засталася ў Паставах у нашчадкаў. У 1914 сямейны архіў Тызенгаўзаў перададзены ў бібліятэку ардынацыі Пшаздзецкіх у Варшаве. У час 1-й сусветнай вайны бібліятэка Тызенгаўзаў перавезена з Паставаў у Смаленск. Далейшы яе лёс невядомы.
Урончанка Міхаіл Паўлавіч (1801-1855)
Геадэзіст, перакладчык. Нарадзіўся ў мяст. Копысь (цяпер Аршанскі раён Віцебскай вобл.) у сямі святара. Скончыў Магілёўскую гімназію, потым вучыўся ў Маскоўскім універсітэце, які не скончыў. Быў на вайсковай службе. У 1823 займаўся геадэзічнымі здымкамі ў Літоўска-Віленскай губерні, а ў 1824 накіраваўся ў Дэрпт (Тарту), дзе слухаў лекцыі ва універсітэце. 3 1828 рабіў геадэзічныя здымкі ў Малдавіі і астранамічныя вызначэнні месцаў у Балгарыі і Румыніі. У 1834-36 вывучаў тэрыторыю Малой Азіі, вынікам чаго з'явіліся справаздачы з мноствам карт і планаў, а таксама кніга "Агляд Малой Азіі ў цяперашнім яе стане" (ч. 1-2, 1838-40). У 1837 прызначаны членам камісіі па кіраўніцтве Закаўказскім краем. У 1843-46 старшыня камітэта па асвеце яўрэйскага насельніцтва. 3 1847 займаўся трыянгуляцыйнымі здымкамі ў Новарасійскім краі. У 1848 рэвізаваў яраслаўскі Дзямідаўскі ліцэй. У літаратуры вядомы перакладамі класікаў: "Гамлет" (1828) і "Макбет" (1837) Шэкспіра, "Манфрэд" Байрана, "Дзяды" А.Міцкевіча (абедзве 1828), "Фаўст" Гётэ (1844) і інш.
Усяслаў Брачыслававіч "Чарадзей"(?-1101)
Князь полацкі. Яго бацька быў славуты князь Брачыслаў Ізяславіч, унук Рагнеды Рагвалодаўны, адважны воін і мудры правіцель; імя маці гісторыя не захавала. Паводле легенд, паходжанне У.Б. прыпісвалася чарадзейным сілам (верагодна, таму і празваны Чарадзеем). У 1044 пасля смерці бацькі стаў полацкім князем. Гады яго праўлення ў Полацкім княстве пазначаны падзеямі і славутымі, і трагічнымі. Пры ім у Полацку пабудаваны новы замак-дзядзінец, славуты Полацкі Сафійскі сабор, распачата ўзвядзенне і іншых манументальных пабудоў. У якасці ўзору для сабора князь абраў канстанцінопальскую Сафію. Да Полацка аналагічны будынак быў пастаўлены толькі ў Кіеве, і завяршалася будаўніцтва ў Ноўгарадзе. Гісторыя захавала імёны тагачасных дойлідаў, што працавалі у Полацку: Давыд, Таўма, Мікула, Капес. Ёсць сведчанне, што князь будаваў і ўмацоўваў не толькі сваю сталіцу, але і іншыя гарады Полацкай зямлі: Браслаў, Друцк, Заслаўе, Лагойск, Копысь, Оршу, Менск. У сваёй сталіцы Усяслаў Брачыславіч прымаў вядомага ў Старажытнай Русі паэта-спевака Баяна. Акрамя таго, ён стварыў моцнае, добра падрыхтаванае войска, здольнасці якога правераны ў час паходу на торкаў у саюзе з кіеўскімі князямі. У 1065 пачалася другая крывавая братазабойчая вайна паміж Кіевам і Полацкам. У.Б. хадзіў паходам на Пскоў, пасля - на Ноўгарад, які яму ўдалося захапіць. У адказ на гэта тры кіеўскія князі, браты-суправіцелі, нашчадкі Яраслава Мудрага, павялі свае войскі на Менск. Крывавая бітва адбылася на рацэ Нямізе. Апавядаючы пра трагізм Нямігскай бітвы 1067, аўтар "Слова аб палку Ігаравым" з сардэчнай цеплынёй і спачуваннем намаляваў вобраз Усяслава Брачыславіча як яскравую гістарычную асобу, мудрага і дзейнага валадара, князя-чарадзея і адначасова як несправядліва пакрыўджанага, няшчаснага чалавека. "На Немізе снопы стелють головамм, молотять цепы харалужьнымм, на тоце живот кладуть, веють душу от тела. Немизе кровави брезне балогом бяхуть посеяни, посеяни костьми Руськых сынов. Въсеслав князь людем судяше, князем грады рядяше, а сам в ночь вълком рыскаше: из Киева дорыскаше, до кур, Тьмутораканя; великому Хърсови вълком прерыскаше. Тому в Полотьсте позвониша заутренюю рано у святыя Софем, а он в Кыеве звон слышаше. Аше и веша душа в друзе теле нъ часто беды страдаше. Тому вещий Боян и първое припевьку смысленый рече: "Ни хитру, ни горазду, ни птичу, горазду суда Божия не минути". Хутчэй за ўсё страты ў гэтай бітве былі вялікія з абодвух бакоў, бо Яраславічы не адважыліся ісці на Полацк і праз 4 месяцы пасля бітвы запрасілі Усяслава Брачыславіча на перагаворы. Летапісец так расказвае пра гэта: "Цалавалі крыж чэсны Усяславу, казалі: "Прыйдзі да нас, а мы не зробім табе благое". Але кіеўскія князі ашукалі Усяслава Брачыславіча. Прыбыўшы на перагаворы, ён быў схоплены, як толькі Усяслаў Брачыславіч ступіў з чоўна на другі бераг Дняпра каля Оршы. Яго адвезлі ў Кіеў і разам з двума малалетнімі сынамі кінулі ў цямніцу-поруб. Князь прабыў у зняволенні больш за 14 месяцаў. Але ў гэты час на Кіеўскую зямлю напалі полаўцы, разбілі войска Яраславічаў, і тыя ў паніцы збеглі хавацца ў розныя гарады сваёй дзяржавы. Абураныя іх паводзінамі кіяўляне ўзнялі мяцеж, выпусцілі з вязніцы Усяслава Брачыславіча з сынамі і пасадзілі полацкага князя на кіеўскі прастол. На велікакняжацкім прастоле Усяслаў Брачыславіч прабыў 7 месяцаў. За гэты час ён разбіў полаўцаў, ажыццявіў паход на Тмутаракань. Аднак у хуткім часе паявіўся выгнаны ў час мяцяжу з Кіева Ізяслаў Яраславіч з набраным у Польшчы войскам. Усяслаў Брачыславіч з кіяўлянамі пайшоў яму насустрач, каб даць бой. Але, не жадаючы пачынаць братазабойную вайну, Усяслаў нечакана для ўсіх ноччу пакінуў войска і збег у родны Полацк. Даследчыкі да гэтага часу спрачаюцца аб прычынах такога ўчынку князя. Верагодна, яны былі дастаткова важкімі, бо Усяслава ніяк нельга лічыць баязліўцам ці здраднікам. Неўзабаве кіеўскі князь Ізяслаў вярнуў сабе прастол і зноў напаў на Полацкія землі. Не паспеўшы арганізаваць добрую абарону Полацка, Усяслаў Брачыславіч пакінуў горад і знайшоў прытулак у племені водзь, дзе збіраў сілы, каб вярнуць страчаную ўладу. У 1068 на чале водскага войска ён з'явіўся пад Ноўгарадам. У баі з наўгародцамі Усяслаў трапіў у палон. У хуткім часе яго чамусьці адпусцілі. У 1071, абраўшы войска з прадстаўнікоў балцкіх плямён, Усяслаў Брачыславіч урэшце вярнуў свой полацкі прастол. Да 1084 кіеўскія князі неаднаразова спрабавалі захапіць Полацк і скінуць Усяслава з прастола. Але полацкі князь адстаяў свае землі і трывала трымаўся на троне сваіх бацькоў. Дзякуючы ваеннаму майстэрству і мудраму кіраўніцтву Усяслаў з 1084 да самай яго смерці (1101) Полацкае княства існавала без войнаў, Полацк развіваўся як гандлёвы і культурны цэнтр. Усяслаў Брачыславіч меў 6 сыноў - Давыда, Глеба, Рамана, Расціслава, Святаслава-Георгія, Рагвалода-Барыса, якіх ён выхаваў як выдатных воінаў, палітыкаў і шчырых патрыётаў сваёй бацькаўшчыны.
|
|
|
КРАЯЗНАЎСТВА
ТУРЫЗМ
ЭКАЛОГIЯ
ФОТАГАЛЕРЭЯ
